भारताच्या पहिल्या शेतकरी मालकीच्या Sugar Factory चा रोमांचक इतिहास… माळशिरस ते संपूर्ण महाराष्ट्र.. साखर उद्योगाची यशोगाथा

Sugarcane Factory:- भारताच्या सहकार चळवळीमध्ये साखर उद्योगाचा मोठा वाटा आहे. ग्रामीण भागातील शेतकऱ्यांच्या आर्थिक विकासाला चालना देणारा आणि त्यांना स्वतःच्या मालकीचा कारखाना स्थापन करण्याची प्रेरणा देणारा पहिला साखर कारखाना माळीनगर येथे सुरू झाला. सोलापूर जिल्ह्यातील माळीनगर येथे १९३२ साली स्थापन झालेल्या या साखर कारखान्याने देशातील पहिला शेतकरी मालकीचा कारखाना म्हणून नोंद घेतली. या कारखान्याच्या स्थापनेसाठी सासवडच्या माळी समाजाने मोठे योगदान दिले. अनेक आर्थिक अडचणी आणि प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करत त्यांनी हा कारखाना सुरू केला आणि त्याद्वारे साखर उत्पादनाबरोबरच शेतकऱ्यांच्या समृद्धीचा पाया रचला.

माळीनगर साखर कारखान्याचा इतिहास

माळशिरस तालुक्यातील साखर कारखान्यांनी संपूर्ण तालुक्याच्या विकासात मोठी भूमिका बजावली आहे. माळीनगर साखर कारखाना सुरू झाल्यानंतर काही वर्षांनी, श्रीपूरमध्ये १९६५ मध्ये "द बृहन महाराष्ट्र शुगर सिंडिकेट" या खासगी साखर कारखान्याची स्थापना झाली. नंतर कैलासवासी सुधाकरपंत परिचारक यांनी हा कारखाना विकत घेऊन सहकारी तत्वावर "पांडुरंग सहकारी साखर कारखाना" सुरू केला. या कारखान्यामुळे परिसरातील ऊस उत्पादकांना चांगला भाव मिळू लागला आणि स्थानिकांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध झाल्या.

१९६९ मध्ये अकलूजमधील शंकरनगर येथे "सहकार महर्षी शंकरराव मोहिते-पाटील सहकारी साखर कारखाना" सुरू झाला. या कारखान्याच्या माध्यमातून तालुक्यातील ग्रामीण भागात सहकारी संस्था, कृषी उद्योग, शिक्षण संस्था आणि बँका उभारण्यास चालना मिळाली. तालुक्याच्या सर्वांगीण विकासात या कारखान्याचा मोठा वाटा राहिला आहे.

चितळे बंधूंनी स्थापन केलेला साखर कारखाना

त्याचप्रमाणे, सदाशिवनगर येथे चितळे बंधूनी स्थापन केलेल्या साखर कारखान्याने देखील ग्रामीण भागातील अर्थव्यवस्थेला चालना दिली. परंतु काही कारणास्तव हा कारखाना दिवाळखोरीत गेला. त्यानंतर सहकार महर्षी शंकरराव मोहिते-पाटील यांनी स्वतःची जमीन गहाण ठेवून तो विकत घेतला आणि सहकारी तत्वावर सुरू केला. "श्री शंकर सहकारी साखर कारखाना" म्हणून ओळखला जाणारा हा कारखाना १९६९-७० मध्ये पहिल्यांदा गळीत हंगामात सहभागी झाला. माळशिरस तालुक्याच्या पश्चिम भागात झालेल्या विकासात या कारखान्याने महत्त्वाची भूमिका बजावली.

चांदापुरी सहकारी साखर कारखाना

तालुक्यात अजून एक महत्त्वाचा साखर कारखाना म्हणजे चांदापुरी येथे सुरू झालेला "चांदापुरी सहकारी साखर कारखाना". सध्या हा कारखाना "ओंकार साखर कारखाना" म्हणून ओळखला जातो. या कारखान्यामुळे स्थानिक बेरोजगार तरुणांना रोजगाराच्या संधी मिळाल्या आणि आर्थिक प्रगतीला वेग आला.

साखर कारखान्यामुळे झालेल्या मोठ्या सुधारणा

साखर कारखान्यांमुळे माळशिरस तालुक्याची आर्थिक, औद्योगिक आणि सामाजिक उन्नती झाली. शेती आणि आर्थिक प्रगतीला गती मिळाली. ऊस उत्पादक शेतकऱ्यांना हमीभाव मिळू लागल्यामुळे त्यांचे उत्पन्न वाढले. सिंचनाच्या सुविधा सुधारल्या आणि सहकारी तत्वावर चालणाऱ्या कारखान्यांमुळे शेतकऱ्यांना भागधारक होण्याची संधी मिळाली, परिणामी त्यांना अधिक आर्थिक फायदा झाला.

स्थानिक रोजगारनिर्मिती मोठ्या प्रमाणावर वाढली. साखर उत्पादन, वाहतूक, मशीन दुरुस्ती, पॅकिंग यांसारख्या विविध क्षेत्रांमध्ये नोकऱ्यांच्या संधी उपलब्ध झाल्या. यामुळे ग्रामीण भागातील तरुणांना गावातच स्थिर रोजगार मिळाला आणि स्थलांतर रोखले गेले.

साखर कारखान्यांमुळे झालेला विकास

साखर कारखान्यांशी संलग्न इतर उद्योगधंद्यांनाही चालना मिळाली. इथेनॉल, वीज निर्मिती, कागद उद्योग, साखर गोडे आणि मद्यनिर्मिती यांसारखे उद्योग विकसित झाले. साखर कारखान्यांमधून निर्माण होणाऱ्या उपउत्पादनांचा उपयोग वीज निर्मितीसाठी करण्यात येऊ लागला, त्यामुळे संपूर्ण तालुक्यातील गावांना विजेचा पुरवठा सुलभ झाला.

शैक्षणिक आणि सामाजिक स्तरावर देखील मोठ्या सुधारणा घडून आल्या. सहकारी तत्वावर चालणाऱ्या कारखान्यांनी ग्रामीण भागात शिक्षण संस्था, शेतकरी प्रशिक्षण केंद्रे आणि रुग्णालये स्थापन केली. शेतकऱ्यांना आधुनिक शेती पद्धती, संशोधन आणि तंत्रज्ञानाविषयी माहिती मिळू लागली, ज्यामुळे शेती अधिक उत्पादनक्षम झाली.

ग्रामीण भागातील पायाभूत सुविधांमध्येही मोठ्या प्रमाणावर सुधारणा झाली. रस्ते, पूल, सिंचन व्यवस्था आणि वीज पुरवठा अधिक चांगला झाला. गावांमध्ये बँका, सहकारी संस्था आणि पतपेढ्या स्थापन झाल्यामुळे आर्थिक व्यवहार अधिक सुलभ झाले.

पर्यावरणपूरक दृष्टिकोनातूनही साखर कारखान्यांनी महत्त्वपूर्ण पावले उचलली. बायोगॅस, इथेनॉल आणि बायोडिग्रेडेबल पदार्थांचे उत्पादन वाढवून प्रदूषण कमी करण्यासाठी उपाययोजना केल्या गेल्या. उसाच्या कांडीचा उपयोग जैवइंधन आणि वीज निर्मितीसाठी करण्यात येऊ लागला, ज्यामुळे हरित ऊर्जेचा वापर वाढला.

अशाप्रकारे माळशिरस तालुक्यातील साखर कारखाने केवळ ऊस शेतकऱ्यांसाठीच नव्हे, तर संपूर्ण ग्रामीण अर्थव्यवस्थेसाठी वरदान ठरले. सहकार तत्वावर उभारलेले हे कारखाने शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक स्थैर्य, ग्रामीण भागासाठी रोजगार, उद्योगांसाठी संधी, तसेच पायाभूत सुविधांचा विकास घडवून आणणारे ठरले. त्यामुळेच माळशिरस तालुका केवळ शेतकीप्रधानच नाही, तर औद्योगिक दृष्ट्याही पुढे गेलेला आहे.