शिवाजी महाराजांचे कृषी धोरण कसे होते? शेतकऱ्यांसाठी त्यांनी कोणते महत्त्वाचे निर्णय घेतले?

Chhatrapati Shivaji Maharaj:- छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या राज्यकारभारात शेतकरी हा समाजाचा मुख्य घटक मानला गेला होता. त्यामुळे त्यांच्यासाठी विविध कल्याणकारी धोरणे राबवून त्यांना आत्मनिर्भर बनवण्यावर विशेष भर देण्यात आला. शिवरायांच्या या धोरणांमुळेच त्यांच्या काळात एकही शेतकरी आत्महत्या करत नव्हता. कोणत्याही प्रकारच्या शेतकरी आंदोलनाची गरज पडली नाही आणि स्वराज्यातील रयत समाधानी होती. त्यांच्या धोरणांचा बारकाईने अभ्यास केल्यास आजच्या काळातही शेतकऱ्यांसाठी अनेक प्रेरणादायी तत्वे आढळतात.

छत्रपती शिवरायांचे शेतकरी विषयक धोरणे

आपत्ती व्यवस्थापन आणि शेतकऱ्यांचे संरक्षण

शिवाजी महाराज हे केवळ पराक्रमी योद्धेच नव्हते, तर दूरदृष्टीचे राज्यकर्तेही होते. त्यांना शेतकऱ्यांचे महत्त्व पूर्णपणे ज्ञात होते. त्यामुळे नैसर्गिक आपत्ती, युद्धजन्य परिस्थिती, शत्रूंचे आक्रमण यांपासून शेतकऱ्यांचे संरक्षण करणे ही त्यांची प्राथमिकता होती.

१६६२ साली महाराजांनी सर्जेराव जेधे यांना आदेश दिला की, "तात्काळ शेतकऱ्यांना सुरक्षित ठिकाणी स्थलांतरित करा. त्यांच्या कुटुंबांना, जनावरांना कोणतीही हानी होऊ नये, यासाठी विशेष काळजी घ्या. जर या कार्यात विलंब झाला तर त्याचे पाप तुमच्या मस्तकी लागेल." यावरून स्पष्ट होते की, शिवाजी महाराज शेतकऱ्यांच्या सुरक्षिततेबाबत अत्यंत जागरूक होते.

याशिवाय, युद्धकाळात शेतकऱ्यांच्या शेतीवर कुठलाही परिणाम होऊ नये म्हणून त्यांनी शेतजमिनींवर लष्कराची छावणी पडू नये, याची काळजी घेतली. शत्रूंच्या आक्रमणामुळे जर शेतकऱ्यांचे पीक नष्ट झाले, तर राज्याने त्यांना मदत करावी, असेही त्यांनी आदेश दिले होते.

कृषी व्यवस्थापन आणि पुरवठा साखळी

शिवरायांनी कृषी व्यवस्थापनाचे नियम अत्यंत काटेकोरपणे आखले होते. त्यांनी स्थानिक पातळीवर अन्नधान्य उत्पादन वाढवण्यासाठी शेतकऱ्यांना प्रोत्साहन दिले. बाहेरून येणाऱ्या धान्यावर अवलंबून राहण्याची गरज भासू नये, यासाठी स्वराज्यातील शेती सक्षम होणे आवश्यक होते.

१६७३ साली महाराजांनी चिपळूण येथे लष्कर स्थायिक असताना सैनिकांना एक आदेश दिला होता. त्या आदेशात ते म्हणतात की, "रात्री झोपताना दिव्याच्या वाती विझवून झोपा, कारण जर एखादा उंदीर वात घेऊन गेला आणि गवताच्या गंजीला आग लागली, तर संपूर्ण शेती जळून जाईल. असे झाल्यास, तुम्ही जनावरे उभ्या पिकात सोडाल, त्यामुळे शेतकऱ्यांचे मोठे नुकसान होईल." शिवरायांची ही सूक्ष्म विचारसरणी दर्शवते की, ते केवळ शत्रूशी लढण्यापुरतेच मर्यादित नव्हते, तर प्रत्येक गोष्टीचा खोलवर विचार करत होते.

शेतीवरील कर आणि उत्पन्न व्यवस्थापन

शिवरायांच्या आधीच्या काळात मुघल, आदिलशाही आणि निजामशाहीच्या काळात शेतकऱ्यांवर प्रचंड कर लादले जात असत. उत्पन्नाच्या ४०-५०% कर स्वरूपात घेतले जात असे, त्यामुळे शेतकरी गरीब होत चालले होते. शिवाजी महाराजांनी मात्र हा कर २५% पर्यंत कमी केला.

ते फक्त कमी करून थांबले नाहीत, तर हा कर वसूल करताना शेतकऱ्यांची परिस्थिती पाहून सवलतीही देत. एखाद्या भागात दुष्काळ किंवा नैसर्गिक आपत्ती आली असेल, तर त्या भागातील शेतकऱ्यांचा कर पूर्णपणे माफ करण्यात येत असे. शिवरायांच्या काळात ही निती कटाक्षाने पाळली जात होती.

शून्य टक्के व्याजदरावर कर्ज योजना

शिवाजी महाराजांच्या काळात शेतकऱ्यांना सावकारांच्या जाचातून वाचवण्यासाठी "कर्ज व्यवस्था" अस्तित्वात होती. शेतकऱ्यांना शेतीसाठी शून्य टक्के व्याजदरावर कर्ज दिले जाई. यामुळे त्यांना कर्जाच्या ओझ्याखाली दबून आत्महत्या करण्याची वेळ येत नसे. आजच्या काळात शेतकऱ्यांसाठी अशा योजना राबविल्या गेल्या तर मोठ्या प्रमाणात शेती आत्महत्या रोखता येतील.

आयात-निर्यात धोरण आणि बाजारपेठ नियंत्रण

शिवरायांना शेतीतील मालाच्या किंमतीवर नियंत्रण ठेवणे आवश्यक वाटत असे. बाहेरून मोठ्या प्रमाणात माल आयात झाल्यास स्थानिक शेतकऱ्यांना तोटा होईल, हे त्यांना चांगले ठाऊक होते. म्हणूनच, गरजेपेक्षा जास्त आयात होणाऱ्या मालावर त्यांनी आयात कर लावला. यामुळे स्थानिक पातळीवर उत्पादित केलेल्या मालाला चांगला भाव मिळत असे आणि शेतकरी अडचणीत येत नव्हता.

जलसंधारण आणि सिंचन प्रकल्प

शिवरायांनी राज्यभर जलसंधारण आणि सिंचन व्यवस्थेसाठी विशेष प्रयत्न केले. गड-किल्ल्यांवर मजबूत जलसाठे आणि तलावांची निर्मिती केली. पावसाच्या पाण्याचे योग्य प्रकारे संकलन होऊन ते शेतीसाठी उपयोगात यावे, यासाठीही त्यांनी वेगवेगळ्या योजना राबवल्या.

शेतमालाचा योग्य साठवणूक आणि विक्री व्यवस्था

शिवाजी महाराजांनी शेतकऱ्यांसाठी चांगल्या साठवणुकीची व्यवस्था केली होती. शेतकरी आपल्या धान्याचा साठा करू शकतील आणि त्यांना योग्य दर मिळेपर्यंत विक्री करता येईल, अशी यंत्रणा त्यांनी तयार केली. यामुळे शेतीमालाच्या किमतींवर अनावश्यक दबाव येत नव्हता आणि दलालांचे प्रमाण कमी होते.

शेती उत्पादनासाठी तांत्रिक सहाय्य

शिवाजी महाराजांनी शेतीला विज्ञाननिष्ठ दृष्टिकोनातून पाहिले. त्यांनी नवीन पद्धतींचा अवलंब करावा म्हणून शेतकऱ्यांना मार्गदर्शन केले. बियाणे सुधारणा, नांगरट पद्धती, पाणी व्यवस्थापन यावर विशेष भर दिला गेला.

यावरून आपल्याला दिसून येते की शिवाजी महाराजांचे शेतीविषयक धोरण हे तत्कालीन काळाच्या पुढे होते. आजही त्यांचे विचार आणि धोरणे आधुनिक कृषी व्यवस्थेसाठी मार्गदर्शक ठरू शकतात. त्यांनी शेतकऱ्यांसाठी केलेल्या व्यवस्थेमुळेच त्यांच्या काळात आत्महत्यांसारख्या घटना घडल्या नाहीत. महाराजांनी शेतीला सन्मानाचे स्थान दिले आणि शेतकऱ्यांना खऱ्या अर्थाने "रयतेचा राजा" वाटणारा राजा दिला.

शिवरायांच्या या धोरणांमधून आपल्याला शिकता येईल की, जर सरकारने आणि समाजाने शेतकऱ्यांना योग्य संरक्षण, आर्थिक सहाय्य, तांत्रिक मदत आणि बाजारपेठेतील स्थैर्य दिले तर शेतीव्यवसाय नक्कीच नफ्यात राहू शकतो आणि शेतकरी आत्महत्या पूर्णपणे थांबू शकतात.