Property Rule: कुटुंबातील सदस्यांचा विरोध असताना संपत्ती विकता येईल का? जाणून घ्या कायद्याचे संपूर्ण नियम

Inheritance Property Rule:- भारतामध्ये मालमत्तेच्या व्यवहारांसाठी अनेक कायदे अस्तित्वात आहेत. मात्र, वंशपरंपरागत मिळालेल्या संपत्तीच्या विक्रीसाठी वेगळे नियम लागू होतात. अनेक नागरिकांना या कायद्यांची पुरेशी माहिती नसल्यामुळे कुटुंबांतर्गत वाद-विवाद उद्भवतात आणि संपत्तीवर हक्क सांगणाऱ्या व्यक्तींमध्ये संघर्ष होतो. त्यामुळे अशा प्रकारच्या मालमत्तेच्या हस्तांतरणासाठी कोणत्या अटी आवश्यक असतात, हे जाणून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. जर तुम्हाला वडीलोपार्जित शेतजमीन किंवा अन्य मालमत्ता विकायची असेल, तर त्यासाठी कुटुंबातील काही लोकांची संमती घेणे बंधनकारक असते.

वंशपरंपरागत मालमत्ता म्हणजे काय?

वैयक्तिक संपत्ती – जी कोणत्याही व्यक्तीने स्वतःच्या नावावर खरेदी केलेली असते किंवा भेट, दान, हस्तांतरण, मृत्युपत्र किंवा कोणाचा हक्क सोडल्याने मिळालेली असते. यावर त्या व्यक्तीला पूर्ण अधिकार असतो आणि ती संपत्ती कोणालाही विकण्याचा निर्णय तो स्वतंत्रपणे घेऊ शकतो.

वंशपरंपरागत (पूर्वजांकडून मिळालेली) मालमत्ता

ही संपत्ती पूर्वजांकडून पुढील पिढ्यांना हस्तांतरित होते आणि त्यावर कुटुंबातील चार पिढ्यांपर्यंत समान हक्क असतो. हिंदू वारसा कायद्यानुसार, ही संपत्ती कोणत्याही एका व्यक्तीच्या मालकीची नसते, तर संपूर्ण कुटुंबाची ती संयुक्त मालमत्ता असते. त्यामुळे कोणत्याही एका वारसदाराला ही मालमत्ता विकण्याचा अधिकार मिळत नाही, तो निर्णय सामूहिकपणे घेतला जातो.

वडीलोपार्जित मालमत्ता कोण विकू शकतो?

वंशपरंपरागत संपत्तीच्या बाबतीत संपूर्ण कुटुंबाचा समान अधिकार असतो. त्यामुळे कोणत्याही एका वारसदाराला ती स्वतंत्रपणे विकण्याचा अधिकार नाही. जर कोणी ही मालमत्ता विकायची असेल, तर त्यासाठी सर्व वारसदारांची म्हणजेच मुलगा, मुलगी आणि इतर भागधारकांची लेखी संमती घेणे अनिवार्य असते.

संमतीशिवाय मालमत्ता विकली तर काय होईल?

जर कोणीतरी सर्व वारसदारांची परवानगी न घेता वडीलोपार्जित मालमत्ता विकली, तर अन्य भागधारक न्यायालयात दाद मागू शकतात. अशा परिस्थितीत, न्यायालय विक्रीवर तात्पुरती किंवा कायमस्वरूपी बंदी घालू शकते. जर न्यायालयाने असा निर्णय दिला की ही विक्री कायदेशीररित्या अयोग्य आहे, तर ती व्यवहार रद्द केला जाऊ शकतो आणि विनापरवानगी विकलेली मालमत्ता पुन्हा मूळ भागधारकांच्या मालकीत जाऊ शकते. यामुळे संपत्ती खरेदी करणाऱ्यालाही अडचणींचा सामना करावा लागू शकतो.

न्यायालयाच्या दृष्टिकोनातून वडीलोपार्जित मालमत्तेचा व्यवहार

भारतीय कायद्यानुसार, जर वंशपरंपरागत संपत्तीचा व्यवहार करताना कुटुंबातील कोणत्याही सदस्याची संमती घेतली नाही, तर तो व्यवहार अवैध मानला जातो. २०१६ साली सर्वोच्च न्यायालयाने एका महत्त्वाच्या प्रकरणात स्पष्ट केले होते की, वडीलोपार्जित संपत्ती हा फक्त एका व्यक्तीचा वैयक्तिक हक्क नसतो. ती संयुक्त कुटुंबाची मालमत्ता असते, आणि तिच्या विक्रीसाठी सर्व वारसदारांची संमती घेणे आवश्यक आहे.

वडीलोपार्जित संपत्तीवर महिला आणि मुलांचे हक्क

पूर्वीच्या कायद्यानुसार, हिंदू संयुक्त कुटुंबाच्या संपत्तीत मुलींना फारसा अधिकार नव्हता. मात्र, २००५ मध्ये हिंदू वारसा कायद्यात सुधारणा करण्यात आली, आणि त्यानुसार मुलींनाही मुलांसारखाच हक्क देण्यात आला. त्यामुळे जर वडीलोपार्जित संपत्ती विकायची असेल, तर सर्व मुलींची आणि मुलांची संमती असणे बंधनकारक आहे. याशिवाय, जर संपत्ती मालकाच्या मृत्यूनंतर त्याच्या विधवेला कोणतीही आर्थिक मदत मिळाली नसेल, तर तिलाही या संपत्तीवर आपला हक्क सांगण्याचा अधिकार आहे.

कायदेशीर प्रक्रिया आणि कागदपत्रे

वंशपरंपरागत संपत्ती विकताना खालील कागदपत्रे आणि कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण करावी लागते

वारस प्रमाणपत्र – संपत्तीच्या हक्कासाठी वारस प्रमाणपत्र आवश्यक असते, जे स्थानिक तहसीलदार किंवा जिल्हाधिकारी कार्यालयात अर्ज करून मिळवता येते.

संपत्तीचे दस्तऐवज – मालमत्तेच्या मालकीचे दाखले, ७/१२ उतारा, फेरफार पत्र, आणि संपत्तीवर कोणताही वाद नाही याची खातरजमा करणारे कागदपत्र आवश्यक असतात.

सर्व वारसदारांची संमतीपत्रे – वारसदारांनी संपत्ती विकण्यास सहमती दर्शवलेली सही केलेली संमतीपत्रे आवश्यक असतात.

विक्री करारनामा आणि नोंदणी – जेव्हा सर्व वारसदारांच्या संमतीने संपत्ती विकली जाते, तेव्हा विक्री करारनाम्यावर सर्व संबंधित व्यक्तींनी सही करणे आवश्यक असते. हा करारनामा नोंदणी कार्यालयात अधिकृत नोंदणी करणे बंधनकारक आहे.

संपत्तीच्या विक्रीतील धोके आणि सावधगिरी

काही वेळा, संपत्ती व्यवहार करताना कोणतेही कायदेशीर अडथळे नसावेत, याची खातरजमा न करता व्यवहार केला जातो. त्यामुळे भविष्यात कायदेशीर गुंतागुंत वाढू शकते.

फसवणूक टाळण्यासाठी – संपत्ती व्यवहार करताना संपूर्ण कागदपत्रांची योग्य पडताळणी करावी.

वारसदारांच्या हक्कांबाबत सतर्कता – काही वेळा एका वारसदाराने गुपचूप संपत्ती विकल्याचे आढळते. त्यामुळे संपूर्ण कुटुंबाने अशा व्यवहारांवर नजर ठेवणे आवश्यक आहे.

वकिलांचा सल्ला घेणे – कायदेशीर प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी आणि कोणत्याही प्रकारचे नुकसान टाळण्यासाठी अनुभवी वकीलाचा सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे.

अशाप्रकारे वंशपरंपरागत मिळालेली संपत्ती विकताना योग्य प्रक्रिया आणि कायद्यांचे पालन करणे अत्यंत आवश्यक आहे. कोणत्याही एका व्यक्तीला वडीलोपार्जित संपत्ती स्वतंत्रपणे विकण्याचा अधिकार नसतो, कारण ती संपूर्ण कुटुंबाची मालमत्ता असते. त्यामुळे विक्री करण्यापूर्वी सर्व वारसदारांची संमती घेणे बंधनकारक आहे. अन्यथा, अशा व्यवहारावर कायदेशीर गुंतागुंत निर्माण होऊ शकते आणि न्यायालयाच्या निर्णयानंतर विक्री रद्द होऊ शकते. अशा मालमत्तेच्या व्यवहारांमध्ये पारदर्शकता आणि कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण करणे महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून भविष्यात कोणतेही वाद निर्माण होऊ नयेत.