Property Law Information : मालमत्ता कायदा: लहान भावाला शेतजमिनीच्या वाटपाचा पहिला हक्क असतो का? जाणून घ्या कायदा
Property Law Information : गावागावात शेतीच्या वाटणीवरून अनेकदा वाद निर्माण होतात. कोणाला चांगला हिस्सा मिळतो, कोणाला कमी अनुकूल भाग मिळतो, यावरून मतभेद होतात. काही वेळा ही वादावादी वर्षानुवर्षे टिकते. परंतु, शेतजमिनीच्या वाटणीसाठी काही कायदेशीर नियम आणि परंपरा आहेत का? कोणत्या आधारावर जमीन वाटली जाते? याची सविस्तर माहिती घेऊया.
शेतीच्या मालकी हक्काची वाटणी कशी केली जाते?
वडिलोपार्जित शेतजमिनीचे वाटप करताना भाऊ-बहिणींमध्ये समान वाटणी केली जाते. मात्र, काही ठिकाणी पारंपरिक पद्धतीनुसार लहान भावाला प्रथम वाटा निवडण्याचा मान दिला जातो, त्यानंतर इतर भावांना वाटा मिळतो. शेवटी मोठ्या भावाला उरलेला भाग दिला जातो. ही सामाजिक मान्यता अनेक ठिकाणी पाळली जाते, पण कायद्याने ती बंधनकारक नाही.
वडिलोपार्जित घराचे वाटप कसे होते?
फक्त शेतजमीनच नव्हे, तर पूर्वजांकडून मिळालेल्या घराचेही वाटप समान भागांत केले जाते. अनेक ठिकाणी लहान भावाला पहिल्या निवडीचा हक्क दिला जातो. मात्र, याबाबत कोणताही स्पष्ट कायदेशीर नियम अस्तित्वात नाही. ही एक परंपरा आहे, परंतु तिला कायद्याचा आधार नाही.
परंपरा कायदेशीर आहे का?
भारतीय कायद्यानुसार, हिंदू उत्तराधिकार कायदा, 1956 (Hindu Succession Act, 1956) वडिलोपार्जित मालमत्तेच्या वाटणीसाठी स्पष्ट नियम सांगतो. या कायद्यानुसार, सर्व कायदेशीर वारसांना – मग ते भाऊ असोत किंवा बहिणी – समान अधिकार आहेत. कोणत्याही व्यक्तीला विशेषाधिकार देण्याचा कायद्यात उल्लेख नाही. त्यामुळे लहान भावाला पहिल्या निवडीचा हक्क आहे, ही संकल्पना कायद्याने ग्राह्य नाही.
महाराष्ट्रातील स्थानिक परंपरा आणि प्रथा
महाराष्ट्रातील सातारा, सांगली, कोल्हापूर या भागांमध्ये मोठ्या भावाला जमिनीचा उजवा भाग मिळावा, अशी सामाजिक प्रथा आहे. मात्र, ती कायदेशीर नाही. भारतात कोणत्याही वारसाला कोणता हिस्सा मिळावा यासाठी कोणताही ठराविक कायदा नाही. त्यामुळे प्रत्येक कुटुंब आपापल्या परंपरेनुसार आणि सामंजस्याने मालमत्तेचे वाटप करते.
वाटणीतील वाद आणि कायदेशीर उपाय
शेतीच्या वाटणीवरून अनेकदा वाद निर्माण होतात, जे न्यायालयात जातात. असे वाद टाळण्यासाठी कायदेशीर मार्गाचा अवलंब करणे योग्य ठरते. फक्त परंपरेच्या आधारावर वाटप केल्याने भविष्यात कायदेशीर अडचणी येऊ शकतात. त्यामुळे भावंडांनी आपसात चर्चा करून कायद्याच्या चौकटीत राहून निर्णय घ्यावा, असे कायद्याचे तज्ज्ञ सुचवतात.
लहान भावाला शेतीच्या वाटपात पहिली निवड करण्याचा हक्क कायद्याने दिलेला नाही. ही केवळ सामाजिक परंपरा आहे, जी काही भागांमध्ये पाळली जाते. भारतीय वारसा कायद्यानुसार, सर्व वारसांना समान अधिकार आहेत, त्यामुळे वाटणी करताना कोणालाही विशेष प्राधान्य दिले जात नाही. वाटणीबाबत वाद टाळण्यासाठी कायदेशीर मार्गाने समान वाटप करणे आणि भावंडांमध्ये संवाद साधणे सर्वांसाठी हितकारक ठरते