Kul Kayda: कुळाच्या जमिनीचा कायदेशीर हक्क मिळवा… भोगवटादार वर्ग-2 वरून वर्ग-1 मध्ये रूपांतर कसे कराल?

Kul Kayda:- 'कुळ कायदा' हा जमिनीच्या मालकी हक्कासंदर्भातील गैरव्यवहार टाळण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांच्या शोषणास आळा घालण्यासाठी लागू करण्यात आला आहे. या कायद्याचा मुख्य उद्देश शेतकऱ्यांना त्यांच्या जमिनीवरील हक्कांचे संरक्षण मिळावे, यासाठी आहे. कुळ म्हणजे असे शेतकरी, जे जमिनीच्या मालकाकडून जमीन कसण्यासाठी घेतात आणि तिची शेती करतात.

1939 मध्ये प्रथमच कुळ कायदा अस्तित्वात आला, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या शेतजमिनीवरील हक्क मिळाले. पुढे 1948 मध्ये मुंबई कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम लागू करण्यात आला आणि 2012 मध्ये या कायद्याचे नाव बदलून महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम ठेवण्यात आले. या कायद्याअंतर्गत तीन प्रकारच्या कुळांचा समावेश केला जातो: कायदेशीर कुळ, संरक्षित कुळ आणि कायम कुळ.

कायदेशीर कुळ म्हणजे काय?

कायद्यानुसार, ‘कायदेशीर कुळ’ ही संज्ञा अशा शेतकऱ्यांसाठी वापरली जाते, जे जमिनीच्या मालकाच्या संमतीने शेती करतात, नियमितपणे ठराविक भाडे (खंड) भरतात आणि स्वतः त्या जमिनीची शेती करतात. या प्रकारात येणाऱ्या व्यक्तींना जमीन मालकाच्या कुटुंबाचा भाग नसावा, तसेच त्यांनी मालकाच्या नियंत्रणाखाली शेती करत नसावी.

संरक्षित कुळ म्हणजे काय?

‘संरक्षित कुळ’ हे 1939 च्या कुळ कायद्याअंतर्गत निश्‍चित निकष पूर्ण करणारे शेतकरी असतात. यामध्ये 1 जानेवारी 1938 पूर्वी सलग सहा वर्षे शेती करणारे, 1 जानेवारी 1945 पूर्वी सलग सहा वर्षे शेती करणारे आणि 1 नोव्हेंबर 1947 रोजी शेती करत असलेले शेतकरी संरक्षित कुळ म्हणून गणले जातात. या व्यक्तींच्या हक्कांची नोंद सातबाऱ्यावरील ‘इतर हक्क’ या विभागात ‘संरक्षित कुळ’ म्हणून करण्यात आली आहे.

कायम कुळ म्हणजे काय?

‘कायम कुळ’ म्हणजे न्यायालयीन निर्णय, परंपरा किंवा रुढी यांच्या आधारे शेतजमिनीचा कायमस्वरूपी हक्क मिळालेल्या व्यक्ती. अशा व्यक्तींच्या नावावर सातबाऱ्यावर ‘कायम कुळ’ अशी नोंद असते.

कुळाच्या नावाने असलेली जमीन वर्ग-2 वरून वर्ग-1 मध्ये रूपांतर करण्याची प्रक्रिया

जर कुळाच्या नावाने असलेली जमीन वर्ग-2 वरून वर्ग-1 मध्ये रूपांतरित करायची असेल, तर त्या व्यक्तीने तहसील कार्यालयात अर्ज दाखल करणे आवश्यक आहे. वर्ग-2 ची जमीन ही विशिष्ट अटींवर वापरण्यासाठी दिलेली असते आणि तिचा वापर मालकाच्या संमतीशिवाय किंवा शासनाच्या परवानगीशिवाय करता येत नाही. त्यामुळे ही जमीन वर्ग-1 मध्ये रूपांतरित केल्यास ती कोणत्याही बंधनाशिवाय वापरता येते आणि विक्री किंवा इतर व्यवहार करणे शक्य होते.

अर्जासोबत लागणारी कागदपत्रे

वर्ग-2 ची जमीन वर्ग-1 मध्ये रूपांतर करण्यासाठी अर्जासोबत काही महत्त्वाची कागदपत्रे सादर करावी लागतात. यामध्ये 1960 पासूनचे सातबारा उतारे, फेरफाराची संपूर्ण नोंद, खसरा पत्रक, कुळ प्रमाणपत्र, कुळाचा चलन दस्तऐवज आणि फेरफार संबंधित इतर कागदपत्रे आवश्यक असतात. तहसील कार्यालयात अर्ज दाखल झाल्यानंतर, संबंधित तलाठी आणि मंडळ अधिकारी यांना अहवाल तयार करण्याची जबाबदारी दिली जाते.

अहवाल तयार झाल्यानंतर जाहीर नोटीस प्रसिद्ध केली जाते, ज्यामध्ये संबंधित जमिनीबाबत कोणालाही आक्षेप असल्यास तो तहसील कार्यालयात नोंदविण्याची संधी दिली जाते. जर या प्रक्रियेत कोणताही आक्षेप येत नसेल, तर संपूर्ण प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर साधारणतः एका महिन्याच्या आत सातबाऱ्यावर ‘वर्ग-1’ अशी नोंद केली जाते.

वर्ग-1 मध्ये रूपांतर झाल्यानंतर त्या जमिनीच्या व्यवहारांवर असलेली बंधने दूर होतात. यामुळे शेतकऱ्यांना बँकांकडून शेतीसाठी कर्ज घेणे सोपे होते, तसेच शासनाच्या विविध अनुदान योजनांचा लाभ घेण्यास मदत होते.

तसेच, अशा जमिनीचा विक्री व्यवहारही सहज करता येतो, त्यामुळे शेतकऱ्यांसाठी हा मोठा लाभदायक बदल ठरतो. त्यामुळे, ज्यांच्याकडे कुळातून मिळालेली जमीन आहे आणि ती वर्ग-2 मध्ये आहे, त्यांनी आपल्या जमिनीच्या अधिकृत कागदपत्रांसह तहसील कार्यालयात संपर्क साधून वर्ग-1 मध्ये रूपांतर करण्यासाठी आवश्यक प्रक्रिया त्वरित सुरू करावी.