भारतीय Railway चा जागतिक विक्रम! येतेय 1200 एचपी इंजिन असलेली हायड्रोजन ट्रेन.. कधी करणार या ट्रेनने प्रवास?

Hydrogen Train:- भारतीय रेल्वे सध्या डिझेल आणि इलेक्ट्रिक इंजिनवर अवलंबून असली तरी, भविष्यात पर्यावरणपूरक आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा स्वीकार करून अधिक कार्यक्षम बनण्याच्या दिशेने महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलत आहे. या पार्श्वभूमीवर, भारतात पहिल्यांदाच हायड्रोजनवर चालणारी ट्रेन सुरू करण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे. रेल्वे मंत्रालयाच्या नियोजनानुसार, ही ट्रेन मार्च २०३१ पर्यंत देशात धावणार आहे. या ट्रेनच्या माध्यमातून भारत शाश्वत वाहतूक प्रणालीच्या दिशेने मोठी प्रगती करणार असून, प्रदूषणविरहित आणि इंधन कार्यक्षमतेच्या दृष्टीने हा एक क्रांतिकारी टप्पा असेल.

हायड्रोजन ट्रेनच्या निर्मितीसाठी मोठा निधी मंजूर

भारतातील पहिली हायड्रोजन ट्रेन चेन्नई येथील इंटिग्रल कोच फॅक्टरी (ICF) येथे तयार केली जात आहे. या प्रकल्पासाठी रेल्वे मंत्रालयाने तब्बल २८०० कोटी रुपये मंजूर केले आहेत. या निधीच्या सहाय्याने ३५ हायड्रोजन फ्युएल सेल ट्रेन तयार करण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे. भारत सरकारने हरित ऊर्जेच्या (Green Energy) प्रोत्साहनासाठी हा महत्त्वाचा प्रकल्प हाती घेतला असून, यामुळे ग्रीन ट्रान्सपोर्ट तंत्रज्ञानाला चालना मिळेल.

हायड्रोजनवर चालणाऱ्या ट्रेनचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे शून्य कार्बन उत्सर्जन (Zero Carbon Emission). सध्या डिझेलवर चालणाऱ्या गाड्यांमुळे मोठ्या प्रमाणावर प्रदूषण होते. परंतु, हायड्रोजन इंधन वापरणाऱ्या ट्रेनमध्ये अशा प्रकारचे उत्सर्जन होणार नाही. त्यामुळे रेल्वेच्या हरित ऊर्जा धोरणात हे एक मोठे पाऊल ठरणार आहे.

हायड्रोजन ट्रेन निर्मिती आणि तंत्रज्ञान

भारतात विकसित होत असलेल्या या हायड्रोजन ट्रेनसाठी अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर केला जात आहे. आयसीएफचे (ICF) जनरल मॅनेजर यू. सुब्बा राव यांनी जानेवारी २०२५ मध्ये सांगितले होते की, “आम्ही हायड्रोजन फ्युएल सेल ट्रेन सेट हा प्लॅगशिप प्रकल्प म्हणून विकसित करत आहोत. या कोचच्या निर्मितीचे काम वेगाने सुरू असून, मार्च २०२५ मध्ये पहिला ट्रेन सेट तयार होण्याची शक्यता आहे.”

हायड्रोजन ट्रेन तंत्रज्ञानाचा आढावा घेतल्यास, इंधन सेल तंत्रज्ञानाचा (Fuel Cell Technology) वापर यामध्ये केला जातो. हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन यांच्या संयोजनातून वीजनिर्मिती केली जाते आणि त्यामुळे ट्रेनला आवश्यक उर्जा मिळते. या प्रक्रियेमध्ये कोणत्याही प्रकारचे हानिकारक उत्सर्जन होत नाही. फक्त पाणी आणि उष्णता यांचा अपव्यय या प्रक्रियेत होतो, त्यामुळे ही ट्रेन पर्यावरणपूरक मानली जाते.

भारताची जागतिक स्तरावर मोठी भरारी

जागतिक स्तरावर हायड्रोजन ट्रेन विकसित करण्याचा प्रयत्न अनेक देशांनी केला आहे, मात्र भारताने यात मोठे यश मिळवले आहे. सध्या जर्मनी, फ्रान्स, चीन, आणि जपान यांसारख्या देशांनी हायड्रोजनवर चालणाऱ्या ट्रेन विकसित केल्या आहेत, परंतु त्यांच्या इंजिनांची क्षमता ५०० ते ६०० हॉर्सपॉवर (HP) इतकी आहे. भारताने मात्र एक पाऊल पुढे जात १२०० हॉर्सपॉवर (HP) क्षमतेचे हायड्रोजन ट्रेन इंजिन विकसित करून एक मोठे तंत्रज्ञानात्मक यश संपादन केले आहे.

पहिली हायड्रोजन ट्रेन कुठे धावणार?

भारतातील पहिली हायड्रोजन ट्रेन उत्तर रेल्वेच्या दिल्ली विभागाला देण्यात येणार आहे. ही ट्रेन ८९ किमी लांबीच्या जिंद-सोनीपत (Jind-Sonipat) रेल्वे मार्गावर धावण्याची शक्यता आहे. हा मार्ग प्रायोगिक तत्वावर निवडण्यात आला असून, यशस्वी चाचणी झाल्यास देशभर इतर मार्गांवरही हायड्रोजन ट्रेन चालवण्याची योजना आहे.

हायड्रोजन ट्रेनचे फायदे

शून्य प्रदूषण – पारंपरिक डिझेल इंजिनाच्या तुलनेत हायड्रोजन ट्रेन पूर्णपणे हरित ऊर्जेवर चालते आणि कोणतेही हानिकारक उत्सर्जन करत नाही.

इंधनाची बचत – डिझेल किंवा कोळशाच्या तुलनेत हायड्रोजन स्वस्त आणि अधिक कार्यक्षम इंधन आहे, त्यामुळे दीर्घकालीन खर्च कमी होतो.

स्वदेशी तंत्रज्ञानाचा विकास – हायड्रोजन इंधन तंत्रज्ञान विकसित करून भारत रेल्वेच्या आत्मनिर्भरतेच्या दिशेने मोठी झेप घेत आहे.

ध्वनी प्रदूषण कमी – हायड्रोजन फ्युएल सेल ट्रेन इतर डिझेल इंजिनांपेक्षा तुलनेत कमी आवाज करते, त्यामुळे ध्वनी प्रदूषणही टाळता येते.

पर्यावरणपूरक वाहतूक प्रणाली – हरित ऊर्जा धोरणाचा भाग म्हणून भारत रेल्वे नेटवर्कमध्ये पर्यावरणपूरक उपाययोजना करत आहे.

भविष्यातील योजना आणि दिशादर्शक धोरणे

हायड्रोजन ट्रेन यशस्वी झाल्यास, संपूर्ण भारतभर हायड्रोजनवर चालणाऱ्या गाड्या सुरू करण्याची योजना आहे. सुरुवातीच्या टप्प्यात प्रायोगिक तत्वावर काही मार्गांवर अशा गाड्या धावतील आणि त्यानंतर मोठ्या प्रमाणावर त्यांचा विस्तार केला जाईल. रेल्वे मंत्रालयाच्या दीर्घकालीन उद्दिष्टांनुसार, २०५० पर्यंत भारतीय रेल्वे संपूर्णतः कार्बन-न्यूट्रल बनवण्याचे उद्दिष्ट आहे. हायड्रोजन ट्रेन हे या उद्दिष्टाच्या पूर्ततेसाठी एक महत्त्वाचे साधन ठरणार आहे.

अशाप्रकारे भारतातील पहिली हायड्रोजन ट्रेन सुरू होणे हा एक ऐतिहासिक क्षण असेल. देश हरित वाहतूक प्रणालीच्या दिशेने वेगाने वाटचाल करत असून, हायड्रोजन तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून रेल्वे अधिक स्वच्छ, स्वस्त आणि कार्यक्षम बनणार आहे. हायड्रोजन ट्रेनमुळे पर्यावरणपूरक प्रवास शक्य होईल आणि भारत हरित ऊर्जेच्या क्षेत्रात जागतिक नेतृत्व करण्याच्या दिशेने एक मोठे पाऊल उचलणार आहे.