Animal Care: गाय-म्हैस व्याल्यानंतर भरडा खात नाही? जनावराला ‘हा’ सायलेंट आजार तर नाही ना? त्वरित ओळखा लक्षणे

Animal Health Tips:- गाय किंवा म्हैस व्याल्यानंतर काही वेळा वाळलेला चारा आणि हिरवी वैरण खाते, तसेच रवंथही करते, मात्र भरडा, पेंड आणि पशुखाद्य खाण्यास नकार देते. ही परिस्थिती अनेक पशुपालकांसाठी गोंधळाची ठरते. जनावराचे शरीर तापमानही सामान्य असते आणि वारही पडलेली असते, त्यामुळे अनेकांना वाटते की सर्व काही ठीक आहे. मात्र, अशा स्थितीत ‘किटोसिस’ किंवा ‘किटन बाधा’ हा आजार उद्भवू शकतो.

‘किटोसिस’ म्हणजे काय आणि तो का होतो?

किटोसिस हा चयापचयाशी (Metabolism) संबंधित एक आजार असून तो प्रामुख्याने गाभण काळातील चुकीच्या आहारामुळे होतो. गाभण काळात वासराची वाढ होत असते आणि त्यामुळे जनावराची रवंथ क्षमताही काही प्रमाणात कमी होते. जर त्या काळात पशूला पुरेसा पोषक आहार न मिळाला, तर शरीरातील ऊर्जा कमी होते. व्यायच्या ताणामुळे ही ऊर्जा आणखी कमी होऊन शरीरातील चरबी (Fat) विघटित होऊ लागते. या चरबीच्या विघटनातून ‘किटोन बॉडीज’ तयार होतात. काही प्रमाणात किटोन शरीरातून बाहेर टाकले जातात, मात्र जास्त प्रमाणात तयार झाल्यास शरीरावर त्याचा परिणाम होतो आणि आजाराची लक्षणे दिसू लागतात.

किटोसिसची प्रमुख लक्षणे कोणती?

किटोसिसमध्ये सर्वात पहिले आणि महत्त्वाचे लक्षण म्हणजे भरडा, पेंड आणि पशुखाद्य खाण्याचे प्रमाण कमी होणे किंवा पूर्णतः बंद होणे. दूध, लघवी आणि श्वासाला गोडसर वास येतो. काही प्रकरणांमध्ये जनावर अस्वस्थपणे गोठ्यात किंवा कुरणात भटकत राहते, तर काही वेळा डोकं भिंतीला किंवा दावणीला लावून उभे राहते. काही जनावरे चालताना अडखळतात किंवा गोल गोल फिरू लागतात. अत्यंत तीव्र स्वरूपात हा आजार असेल, तर दृष्टी कमी होऊ शकते, तसेच जनावर स्वतःच्या शरीराला किंवा दावणीला चाटण्याचा प्रयत्न करत राहते.

किटोसिस होण्याची कारणे कोणती?

हा आजार मुख्यतः गाभण काळात पशूला योग्य प्रमाणात पोषक आहार न मिळाल्याने होतो. व्यायल्यानंतर पहिल्या आठ-दहा दिवसांमध्ये जनावराची ऊर्जा गरज मोठ्या प्रमाणात वाढते. त्यातच जर गाभण काळात आहार योग्य प्रमाणात मिळाला नसेल, तर शरीरातील ऊर्जा टंचाई आणखी वाढते. परिणामी, शरीरातील चरबीचे विघटन वेगाने होऊ लागते आणि किटोन बॉडीज निर्माण होतात. यामुळेच व्यायल्यानंतर काही जनावरांमध्ये हा आजार प्रकर्षाने दिसतो.

किटोसिस टाळण्यासाठी योग्य व्यवस्थापन कसे करावे?

किटोसिस टाळण्यासाठी गाभण काळात पशूला संतुलित आहार देणे गरजेचे आहे. अनेकदा पशुपालक आठवल्यानंतर भरड्याचे प्रमाण कमी करतात, मात्र हे चुकीचे आहे. व्यायच्या आधी आणि नंतर योग्य प्रमाणात ऊर्जा पुरवणारे पदार्थ द्यावेत. तसेच, भरड्याचे प्रमाण अचानक वाढवण्याऐवजी हळूहळू वाढवून जनावराला त्याची सवय लावावी. चरबी (Fat) जास्त प्रमाणात साठू नये यासाठी आहार नियंत्रित ठेवणे महत्त्वाचे आहे. पशूला अति जड करण्याऐवजी त्याचा शारीरिक बांधा संतुलित ठेवण्यावर भर द्यावा. शेवटच्या दोन बरगड्या स्पष्ट दिसतील इतकी शारीरिक स्थिती राखणे हे आरोग्याच्या दृष्टीने योग्य मानले जाते.

किटोसिसवर उपचार कसे करावेत?

जर पशूला किटोसिस झाला असेल, तर तात्काळ योग्य उपचार करणे गरजेचे आहे. पशुवैद्यकाच्या सल्ल्याने आवश्यक ते औषधोपचार करावेत. बाजारात अनेक प्रकारची किटोसिस प्रतिबंधक औषधे उपलब्ध आहेत, त्यांचा योग्य वापर करावा. काही गंभीर प्रकरणांमध्ये जनावराला ग्लुकोजयुक्त सलाईन दिल्यास त्वरित ऊर्जेचा पुरवठा होतो आणि लक्षणांमध्ये लवकर सुधारणा दिसून येते. मात्र, योग्य आहार आणि नियोजन असेल, तर हा आजार होण्याची शक्यता कमी होते.

त्यामुळे गाय किंवा म्हैस व्याल्यानंतर त्यांच्या आहाराकडे विशेष लक्ष द्यावे. गाभण काळात योग्य प्रमाणात पोषक तत्वे मिळत असतील, तर किटोसिस होण्याचा धोका खूपच कमी होतो. जर कोणतेही लक्षण आढळले, तर पशुवैद्यकाचा त्वरित सल्ला घ्यावा आणि योग्य उपचार करावेत. योग्य व्यवस्थापन आणि आहार नियोजन केल्यास हा आजार सहज टाळता येऊ शकतो, तसेच दूध उत्पादनही अधिक प्रमाणात राखले जाऊ शकते.